در نبشته‌هاي پهلوي، اين واژه به عنوان صفتي براي خداوند آمده است که در سر آغاز بيشتر نامه‌هاي پهلوي به چشم مي‌خورد. از اين رو مي‌توان دريافت كه آن شهر باستاني تا چه پايه نزد ايرانيان ارجمند بوده است، كه با چنين صفتي از آن ياد مي‌كنند. هم اكنون نيز بخش غربي نيشابور تا مرز سبزوار «ريوند» نام دارد. بر اساس متن کهن «نام شهرستان‌هاي ايران» اين شهر در زمان شاپور اردشير ساساني دوباره ساخته شد. در اين نامه از نيشابور به نام «نيوشاپوهر» ياد شده است.
نيشابور در روزگار پادشاهي يزدگرد دوم (۴۳۸- ۴۵۷ م) از نظر اهميت در شمار شهرهايي چون مرو و سمرقند بوده است. پيدا شدن سكه‌هاي ساساني در ويرانه‌هاي گوناگون نيشابور، خود نشان از اهميت اين شهر در آن دوران دارد.
سلجوقيان هر از گاهي نيشابور را پايتخت خود قرار داده‌اند. در اين بين آلب ارسلان، ملكشاه و سنجر بيشتر در اين شهر به سر برده‌اند.
نيشابور، بزرگترين مركز دانش اسلامي و گاهواره ارجمند‌ترين سخنوران و دانشمندان ايران نيز بوده و پس‌از بلخ، مرو و هرات، چهارمين شهر خراسان باستاني به‌شمار مي‌رفته است.
نيشابور همچنين مركز كتابخانه‌هاي بزرگ بوده است که از آن جمله مي‌توان به كتابخانه صابوني نيشابور، كتابخانه دانشگاه دارالاسته نيشابور، كتابخانه نظاميه، كتابخانه شخصي امام محمد غزالي، كتابخانه مسجد عقيل با ۵۰۰۰ جلدكتاب و كتابخانه مدرسه سعديه نيشابور و كتابخانه مدرسه بيهقيه نيشابور اشاره کرد.
شهرستان نيشابور، با پهنه‌اي حدود ۹۳۰۸ كيلومتر مربع، در شمال خراسان رضوي قرار دارد. اين شهرستان از شمال به شهرستان‌هاي چناران و قوچان، ازغرب به شهرستان سبزوار، از شرق به شهرستان‌هاي مشهد و چناران، از جنوب به شهرستان‌هاي تربت حيدريه و كاشمر و از شمال به رشته كوه‌هاي بينالود محدود است. شهرستان نيشابور پوشش گياهي گوناگوني دارد. در بخش
كوهپايه اي، گياهاني مانند ريواس، كماي و دانه شور و در بخش دشتي تاغ، گز و جنگل‌هاي دست ساز براي تثبيت شن‌هاي روان به چشم مي‌خورد.
اقتصاد اين شهرستان بر پايه كشاورزي و دامپروري استوار است و مهمترين محصولات آن را پنبه، باقلا، حبوب، انواع ميوه، صيفي و فرآورده‌هاي دامي تشكيل مي‌دهند. نيشابور همچنين داراي معادن نمك و فيروزه است كه فيروزه آن بسيار مشهور و مرغوب است. كارخانه‌هاي قند، پنبه پاك كني و كولر سازي آن داراي اهميت است. خوراكي‌هاي ويژه آن را نخود و زعفران تشكيل مي‌دهد. نيشابور شهري صنعتي، گردشگري، كشاورزي و ترانزيتي است. نيشابور را شهر فيروزه مي‌نامند. معادن مهم فيروزه در فاصله ۵۳ كيلومتري شمال غرب نيشابور است. در قديم فيروزه تراشان و معدنكاران دركنار هم در اين مناطق به سر مي‌بردند و به كاوش و جست‌وجوي معدن و تراش فيروزه و تزيين آن مشغول بودند، بدين علت اين شهر از قديم مورد توجه حكام و سلاطين براي به دست آوردن اين سنگ‌هاي گرانبها بوده است. صنايع دستي نيشابور، شامل فرشبافي، پارچه بافي، فيروزه تراشي، سفال سازي و سبد بافي است.
از روزگاران كهن فرشبافي در استان خراسان به ويژه نيشابور رايج بوده است. بافت فرش در نيشابور به دوگونه بافت فارسي و بافت تركي است. نقشه‌هاي رايج در اين شهرستان لچك ترنج ساده، افشان شاه عباسي، لچك ترنج پر، بته
جقه اي، گل فرسنگ، اردبيلي، يا شيخ صفي، اسليمي، درختي و نكارگاه است. پشتي بافي نيز بين قاليبافان نيشابور رايج است.
فيروزه تراشي يا شناخت گونه‌هاي فيروزه از هنرهاي مهم و با ارزش در شهرستان نيشابور است. تراش فيروزه به گونه‌هاي پيكاني و مسطح از جمله تراش‌هايي‌است‌كه علاقه‌مندان زيادي دارد. در برخي نقاط اين شهرستان كارگاه‌هاي پارچه بافي سنتي نيز به چشم مي‌خورد كه به تهيه كرباس، چادرشب، و ملحفه مشغول هستند.
در اين کارگاه‌ها كرباس‌هاي سفيد و ظريف بافته مي‌شود كه علاوه بر پيراهن و زير شلواري در تهيه سفره، شمد، حوله و قطيفه نيز از آن استفاده مي‌كنند.
*ديدني‌هاي نيشابور
بيشتر مردم نيشابور از تيره‌هاي پارسي هستند كه در گذشته‌هاي بسيار دور در اين سرزمين مستقر شده‌اند. نيشابوري‌ها به زبان فارسي و لهجه محلي نيشابوري سخن مي‌گويند. دانشمندان علم و ادبي، چون خيام و عطار نيشابوري، بر اين خاك باليده‌اند.
آثار تاريخي نيشابور فراوان است و به جز خرابه‌هاي نيشابور قديم و آتشكده نيشابور مي‌توان از مسجد جامع (دوره تيموري، ۸۹۹ هجري قمري)، تپه‌هاي باستاني آلب ارسلان (غزنوي)، تپه سلطان ميدان (دوره اسلامي)، بناي گنبدهاي آجري مهرآباد (گنبد بزرگ از دوره سلجوقي، گنبد كوچك از دوره ايلخاني)، كاروانسراي شاه عباس (اواخر صفوي) و آب انبار بازار نيشابور (دوره صفويه) نام برد.
*مسجد جامع نيشابور
اين مسجد يادگار سلطان حسين بايقرا آخرين اميرتيموري است و پهلوان كرخي، فرزند بايزيد كه مقبره وي نيز در اين مسجد است. آن را ساخته و تاريخ بناي آن را ۸۹۹ نوشته‌اند.
*امامزاده محمد محروق(ع)
امامزاده محمد محروق(ع) از فرزندان امام چهارم(ع) است. اين آرامگاه با گنبد كاشيكاري شده و ايوان‌هاي زيبا در باغ مشجري قرار دارد.
بقعه امامزاده محروق(ع) از بناهاي زيباي قرن دهم هجري است. كتيبه كاشي معرق ايوان و صندوق منبت و در ورودي حرم از زمان شاه طهماسب اول است. سنگي از دوران شاه سلطان حسين صفوي مورخ به سال ۱۱۱۹ هجري قمري در اين بنا نصب است. كاشي‌هاي ازاره آن از زمان نادر شاه افشار باقي مانده است. باني اين مزار امير كمال الدين شاه مير حسين است. كتيبه منظومي كه از زمان شاه سلطان حسين صفوي در سمت راست ايوان بر روي سنگ حک شده بيانگر آن است كه در اواخر دوره صفوي محمد خان نامي در نيشابور به بناي مسجد و مصلي اقدام کرده است.
*امامزاده سيدابراهيم(ع)
در كنار بقعه امامزاده محروق (ع)، امامزاده سيدابراهيم (ع)نيز دفن شده است كه يكي از اولاد حضرت موسي بن جعفر(ع) است. در بالاي اين حرم گنبدي كوتاه قرار دارد و ازاره حرم داراي كاشي‌هاي شش گوش است. نماي قبر با آجر و گچ ساخته شده و بدون هرگونه تزيين است. تعدادي از بزرگان نيشابور نيز در حرم امامزاده دفن شده‌اند.
*بقعه قدمگاه نيشابور
بناي زيبايي به نام قدمگاه از قرن يازدهم هجري در نزديكي نيشابور بر جا مانده است. اين بنا به صورت هشت گوش و با ايوان‌هاي بلند و طاق نماهاي دو طبقه ساخته شده است. وجه تسميه آن به قدمگاه وجود سنگي سياه است كه در آن اثر ردپاي بزرگي منسوب به حضرت رضا(ع) ديده مي‌شود.
*آرامگاه فضل بن شاذان
ابومحمد فضل بن شاذان از فقهاي شيعه در قرن سوم هجري و داراي ۱۸۰ تاليف در علوم مختلف است. به قولي فضل بن شاذان به همراه امام رضا(ع) به نيشابور آمده و در آنجا اقامت كرده و در سال ۲۶۰ هجري درگذشته است. آرامگاه وي در هفت كيلومتري جنوب شرق نيشابور در باغي وسيع و زيبا قرار دارد.
*موزه نيشابور
کاوش‌هايي كه در تپه‌هاي تاريخي آلب ارسلان، شادياخ و آهنگران در سال‌هاي ۱۶-۱۳۱۲ انجام شده است، مجموعه آثاري از دوران طاهريان، سامانيان و غزنويان را به دست مي‌دهد. كاسه‌هاي سفالي با نقش گل سرخ و خطوط كوفي، ظروفي به سبك چيني متعلق به قرون اوليه اسلامي و سكه‌هاي به دست آمده از ناحيه سبزپوشان كه تاريخ ۱۵۳ هجري را بر خود دارد و سكه‌هاي ابومسلم كه نام عبدالرحمن بر آن ضرب شده است، همه گواه تاريخ كهن اين سرزمين است. نمونه‌هايي از اين آثار را مي‌توان در موزه نيشابور واقع در بخش شرقي كاروانسراي شاه عباس از نزديك ديد.
*آرامگاه حكيم عمر خيام نيشابوري
حكيم ابوالفتح عمربن‌ابراهيم مشهور به خيام نيشابوري، فيلسوف و رياضيدان، منجم و شاعر ايراني اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم هجري است كه در تاريخ جهان به عنوان رياضيدان و عالم هيأت و شاعر بلندپايه مشهور شده است. آرامگاه حكيم عمر خيام نيشابوري در نيشابور به سبك معماري سلجوقي و به شيوه آثار دوران زندگي خيام با كاربرد فنون معماري جديد ساخته شده است. اين بنا از تلفيق معماري شرق و غرب مايه گرفته است و داراي گنبدي رسا و بلند و۱۰ پايه همراه با سقفي بسيار مناسب است. هر پايه ابتدا به شكل مكعب است و پس از ۵۰ سانتي‌متر دو حاشيه به پايه داده شده تا لوزي بزرگ را به‌وجود آورد و در كنار لوزي بزرگ اشعار و عباراتي نوشته شده است. لوزي ديگري نيز در بالاي لوزي اول است و نزديك به اوج گنبد لوزي سوم يا لوزي كوچكتري قرار گرفته است. سرانجام مجموع پايه‌ها در رأس گنبد به هم پيوسته است و سقف و كلاهك يا عرقچين گنبد را مي‌آرايد.
*آرامگاه شيخ فريدالدين عطار نيشابوري
فريدالدين عطار شاعر و عارف نامي ايران حدود سال ۵۴۰ هجري متولد و در سال ۶۱۸ دارفاني را وداع گفت. آرامگاه وي در شش كيلومتري نيشابور هر سال پذيراي عاشقان فرهنگ و ادب ايراني است. آرامگاه عطار از بناهاي دوره امير عليشير نوايي است و در قرن نهم هجري ساخته شده است.
آرامگاه عطار هشت ضلعي است و خارج آن چهار غرفه كوچك و داخل آن چهار شاه نشين وجود دارد. در ورودي به مقبره از طرف شرق است و قبر شيخ عطار در وسط بنا واقع شده است و در بالاي مقبره گنبد كوچكي قرار دارد. در بالا سر قبر استوانه سنگي بلندي نصب شده كه ارتفاع آن نزديك به ۳ متر است كه پايه آن زيرخاك فرو رفته است و سنگ را هشت ترك كرده‌اند و در بالاي آن بعد از صلوات بر نبي اكرم(ص) اسامي دوازده امام نقل شده است.
*آرامگاه كمال‌الملك
مقبره محمد غفاري فرزند ميرزا بزرگ كاشاني ملقب به كمال الملك كه از سرآمدان نقاشي در ايران است، در ابتداي باغ شيخ عطار نيشابوري قرار دارد و زيارتگاه فرهنگدوستان ايراني است.
*آرامگاه نظام‌الملك بكروي
اين آرامگاه در كدكن نيشابور واقع است و بناي مقبره از آهك و گچ ساخته شده و سقف آن داراي كاشي فيروزه‌اي مزين است.
*چشمه خم‌تركان
اين چشمه در فاصله ۱۳۱ كيلومتري مشهد، در قدمگاه نيشابور واقع است. اطراف آن را رسوبات آبرفتي دوران چهارم زمين شناسي پوشانده و آب آن از آب‌هاي سولفاته كلسيك سرد است.
*چشمه گرماب طاقانكوه
اين چشمه در ۴۴ كيلومتري نيشابور واقع است. اطراف اين چشمه معدني نيز از رسوبات دوران چهارم زمين‌شناسي پوشيده است.
* بازار تاريخي نيشابور
بازار تاريخي نيشابور يكي از بازارهاي قديمي و مهم و از جمله مكان‌هاي ديدني اين شهر است. عمليات مرمت و بازسازي اين بازار كه حدود يك كيلومتر طول دارد، از سال ۷۷ توسط سازمان ميراث فرهنگي و كسبه بازار آغاز شد.
به اين بازار، بازار سرپوشيده، بازار سرپوش و سوق‌القديم نيز مي‌گويند.اين بازار تنها بخش به جا مانده از بازار بزرگي در نيشابور قديم است كه از «دروازه مشهد» آغاز و در «دروازه عراق» به پايان مي‌رسيده است. پيشينه اين بازار به دوره صفويان باز مي‌گردد. گمان بر اين است كه نوسازي يا ساختن اين بازار از جمله اصلاحاتي بوده كه شاه عباس صفوي در مدت اقامت خود در نيشابور انجام داده است.
بازار زرگرها و حلاج‌ها نيز متصل به اين بازار تاريخي است. از بناهاي به جا مانده اين بازار مي‌توان از سرا، كاروانسرا، تيمچه و گرمابه نام برد. كاروانسراي مستوفي يكي از تيمچه‌هايي است كه در راسته اين بازار قرار دارد.
چند مسجد و يك تكيه و يك آب انبار از ديگر بناهاي اين بازار است. در حجره‌هاي اين بازار مشاغل سنتي و بومي از قبيل فرش فروشي، رويگري، مسگري، رنگرزي، آهنگري و پارچه فروشي مشاهده مي‌شود.
